Muziekgebouw aan ’t IJ, Amsterdam – 13 en 14 maart 2025

Sinds afgelopen donderdag, durend tot en met morgen brengt het Amsterdamse Muziekgebouw aan ’t IJ een uitgebreid eerbetoon aan de in 2023 op zeventig jarige leeftijd overleden Finse componiste Kaija Saariaho. Tijdens haar leven had deze bijzondere componiste al niet te klagen over aandacht in ons land, ook op deze blog kwam ze regelmatig voorbij, maar Saariaho gold dan ook zonder meer als één van de belangrijkste componisten van de afgelopen decennia. Dit festival maakt weer mooi duidelijk hoe terecht die roem is. Donderdagavond hoorden we Asko|Schönberg, in twee stukken in een beduidend grotere bezetting dan we normaal van ze gewend zijn, onder leiding van Ernest Martínez Izquierdo en met violist Joseph Puglia en trompettist Verneri Pohjola als solisten, vrijdag was het podium voor het strijkkwartet Meta4.

De donderdagavond opent met Saariaho’s vioolconcert ‘Graal Théâtre’ uit 1994, dat hier al eens eerder voorbij kwam aan de hand van een Cd uitgave. Puglia, die zijn bijdrage aan dit razend ingewikkelde vioolconcert met veel overtuigingskracht neerzet, begint solo. Al vrij snel valt op dat dit allesbehalve een traditioneel vioolconcert is en dat Saariaho in dit stuk met name op zoek gaat naar de interactie tussen violist en orkest. Door de violist een grote diversiteit aan ongewone technieken in te laten zetten, creëert ze tevens een opvallend – en bij tijd en wijlen ongenaakbaar – klanklandschap. En valt het eerste deel, conform de titel ‘Delicato’ met name op door de ragfijne vioolklanken, het tweede ‘Impetuoso’ doet een beroep op de violist zijn virtuose kwaliteiten. Razende vioolsolo’s vallen samen met heftige, felle klanken uit het orkest. En via een prachtige solo dooft het concert uit zoals het begon. Ongeacht deze kwaliteiten is dit ook een vrij hermetisch stuk dat zijn geheimen niet zo maar prijs geeft. Iets dat ook geldt voor het ensemblestuk ‘Solar’ van een jaar eerder. Toevallig klonk het eind vorig jaar nog, zowel tijdens Transit als November Music. ‘HUSH’ uit 2023 beleefde donderdag zijn Nederlandse première. Saariaho voltooide het vlak voor haar dood en schreef het speciaal voor trompettist Pohjola, die het ook hier uitvoerde. Deze vooral binnen de hedendaagse jazz actieve trompettist geldt als één van de beste van dit moment en in dit stuk, waarin Saariaho’s naderende einde zonder meer doorklinkt, horen we bijzonder goed waar die roem op gebaseerd is. Pohjola voelt zo te zien en te horen letterlijk de last die op zijn schouders ligt. Is hij nerveus of zeer geconcentreerd? Gemakkelijk gaat het hem in ieder geval niet af. Maar wat een prestatie zet hij hier neer, culminerend in dat derde deel ‘What ails you?’, waarin hij zijn schreeuwende trompet laat vergezellen van een vocale schreeuw die door merg en been gaat. Een uitvoering om nooit te vergeten.

Meta4 hoorde ik ook eerder met het werk van Saariaho. In 2021 traden ze op tijdens November Music die in dat jaar Saariaho als festivalcomponist had. Helaas kon ze er toen al niet meer bij zijn. Beide strijkkwartetten, ‘Nymphéa (Jardin secret III)’ uit 1987 en ‘Terra Memoria’ uit 2007 klonken ook toen. Meta4 kent deze muziek inmiddels door en door en dat hoor je hier bijzonder goed terug. Het  laatste strijkkwartet klinkt het eerst, met nauwelijks hoorbare, ragfijne klanken als start. Verderop valt ook in dit stuk het ongenaakbare karakter op, de dramatische spanning die Saariaho middels klank weet te creëren, maar ook de bijzondere klankwerelden die zij met slechts vier instrumenten, regelmatig volledig in elkaar verweven, weet op te roepen. ‘Nymphéa’ is nog interessanter, mede doordat ze het strijkkwartet hier combineert met elektronica en de menselijke stem, fluisterend declameren de violisten een gedicht van Arseni Tarkovski, iets wat een extra spanning aan het stuk verleent. Bijzonder zijn ook die razende strijkerspassages, een kwartet dat klinkt als een zwerm vogels. Het korte ‘Fleurs de neige’ moet hier zeker ook nog worden genoemd. Een bescheiden stuk, maar prachtig van klank, waarin we de besneeuwde landschappen van Finland zonder meer terughoren. Bijzonder is ook om deze stukken te combineren met Joseph Haydns strijkkwartet, opus 20, nummer 2. Hoe modern Saariaho ook is, toch horen we ook hoe ze altijd werkte met respect voor de traditie.