Aan de vooravond van één van de grootste producties tijdens het Holland Festival ooit: een zeer ruime keuze uit de zeven opera’s die Karlheinz Stockhausen componeerde onder de naam ‘Aus Licht’, nemen we hier een tweetal recente uitgaves van Wergo met de man zijn muziek onder de loep. Te beginnen met een prachtige editie van ‘Strahlen’ op DVD, gevolgd door opnames van Sabine Liebner die onlangs de ‘Klavierstücke I-XI’ onder handen nam.
Op het moment dat Stockhausen ‘Hoch-Zeiten’ schrijft in een versie voor koor en één voor orkest, achter elkaar te spelen als slotfase van de laatste opera van zijn cyclus ‘Aus Licht’, genaamd ‘Sonntag aus Licht’ loopt hij reeds met het idee rond voor een versie voor vibrafoon en elektronica voor tien kanalen, dat hij de titel ‘Strahlen’ geeft. Hij is daar nog volop mee bezig als hij op 5 december 2007 overlijdt en Kathinka Pasveer het overneemt. Het stuk gaat uiteindelijk op 4 december 2009 in première met vibrafonist Lászlo Hudacsek, die we eveneens op deze DVD horen. Deze uitgave bevat verder een drietal opnames van het stuk, twee speciaal voor koptelefoon – één waarbij de akoestiek tijdens de uitvoering nadrukkelijk een rol speelt en één volledig digitale – en één voor Surround 5.0 en een uitgebreid boekje met de ontstaansgeschiedenis van ‘Strahlen’ en verdere toelichting. Alles bij elkaar dus een zeer complete uitgave.
Zeer bijzonder is de keuze voor de vibrafoon, een instrument dat zich op het eerste gezicht het minst leent voor Stockhausens plan. Probeer op dit instrument maar eens een toon lang vast te houden. Dat kan louter door over een toets te strijken, zoals Hudacsek mooi duidelijk maakt in de documentaire die ook op de DVD staat, naast een interessant interview van Stockhausen met Ludger Brümmer. En dan nog blijft het bijzonder lastig. Elektronica is dan ook een noodzakelijke toevoeging om het gewenste effect te bereiken. En om u een idee te geven bij de omvang van deze uitdaging: er werden maar liefst 2100 samples van vibrafoongeluid gemaakt! Maar dit vormde slechts het startmateriaal voor de definitieve compositie, waarover de communicatie tussen de technici en Stockhausen verliep per fax. Het resultaat is echter wonderbaarlijk en slechts één van de voorbeelden van de uniciteit van Stockhausen. Direct bij de start wordt duidelijk hoe hij de klank van de vibrafoon weet op te rekken tot een feeëriek klankspel vol vreemd vibrerende geluiden. Wat hierbij vooral opvalt is de rijke schakering qua kleuren en de zeer genuanceerde effecten die hij daarmee bereikt.
Tussen 1952 en 1956 schrijft Stockhausen elf stukken voor piano, genoteerd in Romeinse cijfers waar hij in de jaren nadien, tot 1961, nog wat aan schaaft. Tussen 1979 en 2004 verschijnen dan nog de nummers 12 tot 19, gebaseerd op de muziek van ‘Aus Licht’ maar die zijn voor synthesizer en vallen dus buiten deze uitgave. Het is dus vroeg werk van Stockhausen, ze kregen de (opus) nummers 2 (I-IV),4 (V-X) en 7 (XI) mee. Ter vergelijking, ‘Gesang der Jünglinge im Feuerofen’, zijn baanbrekende werk voor elektronica, verscheen in 1955 en heeft nr. 8. De grondslag voor deze stukken, in totaal meer dan 2,5 uur muziek, ligt in het mathematisch creëren van klank, zoals gebruikelijk in die jaren van het serialisme. Het resultaat is een abstracte klankwereld waarin de stilte vaak net zo belangrijk is als de gespeelde noten. Met als doel wat Stockhausen in ‘Die Kunst, zu hören’ uit 1980 schrijft: “Ganz gewiss ist Musik das sublimste Mittel, unsere geistliche Fähigkeiten zu einer allgemeingültigen, abstracten Weise auszubliden…Das Entscheidende beim Hören einer Komposition ist, was sich in dieser speziellen, einmaligen Welt im Einzelnen und als Prozess ereignet und was man sich buchstäblich erhört.” Sabine Liebner, we kwamen haar eerder tegen bij een Cd met pianowerk van Mauricio Kagel en één van de belangrijkste pianisten in de nieuwe muziek, kwijt zich hier met volledige overgave van deze niet geringe opgave. Houvast heeft zij daarbij op geen enkele wijze in dit kale, uitgebeende muzikale landschap. Tussen al deze zeer abstracte stukken valt het begin van ‘IX’ ineens heel erg op, met zijn hamerend ritmische patroon, gevolgd door soortgelijke bewegingen in ‘X’.
Beluister hier ‘Klavierstuck IX’:
