Muntpaleis, Brussel – 20 april 2018

Mei 1849, Dresden. Richard Wagner raakt betrokken bij de opstand in zijn stad. Eén van de opstanden in Europa in de nasleep van het revolutiejaar 1848. Ze mislukken maar geven wel aan wat er in Europa leeft en zetten de bestaande verhoudingen op zijn kop. Het zijn de jaren waarin de burgerij aan invloed wint en de adel en de kerk steeds meer aan gezag inboeten. De jaren van de opkomst van de industrie. de trek naar de steden en de komst van het socialisme. Wagner speelt een belangrijke rol in die omwentelingen en moet om arrestatie te voorkomen vluchten naar Zürich. Zijn opera ‘Lohengrin’ die hij in deze periode componeert en die in 1850 in Bayreuth, dus zonder Wagner erbij, in première gaat is niet te begrijpen zonder dit gegeven.

Voor zijn opera, die nu in volle glorie in de Brusselse Munt te zien is, grijpt Wagner terug naar de tiende eeuw en voert allereerst Hendrik I, bijgenaamd ‘De Vogelaar’, de eerste koning van een verenigd Duitsland, ten tonele. Die is afgereisd naar Antwerpen om de hertog van Brabant te vragen hem te helpen in zijn strijd tegen de Hongaren. De hertog is echter onlangs overleden en of dat niet genoeg is wordt ook diens zoontje Gottfried vermist. Zijn voogd, de ridder Friedrich von Telramund beschuldigt Gottfried’s zus Elsa van moord, zij kan immers het Hertogdom opeisen bij de dood van haar broertje, een streep door Von Telramund’s rekening. Koning Hendrik krijgt het probleem in zijn schoenen geschoven en als hij komt met het idee van een tweekamp als godsgericht, stemt Elsa toe, erop vertrouwend dat iemand voor haar wil vechten, zoals zij zag in haar droom. De spanning loopt op, tot er op het allerlaatste moment op de Schelde een bootje verschijnt, getrokken door een zwaan, met daarin een ridder. Die is bereid voor Elsa te vechten en vervolgens met haar te trouwen op één voorwaarde: ze mag nooit vragen waar hij vandaan komt en wie hij is. Elsa is al lang blij dat iemand zich over haar ontfermt en stemt toe. Inmiddels voelt u al aan dat zij deze onmogelijke belofte niet gestand zal houden. Maar goed, de zwaanridder wint en trouwt met Elsa. Hij doodt Von Telramund echter niet. Het is deze lankmoedigheid die het echtpaar zal opbreken want onze verliezer probeert aansluitend, samen met zijn vrouw Ortrud op alle manieren bij Elsa twijfel te zaaien. Maar ook zonder die twee, het blijkt een onhoudbare situatie en op hun huwelijksnacht zeurt Elsa net zolang door tot de zwaanridder toegeeft, maar dan is het wel te laat. Lohengrin blijkt de zoon van Parsifal, de koning van de graalridders. En het bekendmaken van zijn naam betekent dat hij niet langer kan blijven. Hij moet terug naar Monsalvat, de graalburcht. Hij laat zijn spullen achter, zorgt er en passant voor dat Gottfried weer terug komt en vertrekt.

Lohengrin de revolutionair zonder naam en geschiedenis. Een belangrijk gegeven in een tijd, ook Wagner’s tijd, dat afkomst, stand en dus een naam allesbepalend was. Het is een argument dat Ortrud gebruikt en dat hard aankomt. En Elsa wil hem zo graag louter beoordelen op zijn daden, het lukt haar niet. De utopie gaat aan diggelen en het is Wagner’s kracht dat hij deze weg kiest in deze intens duistere opera. Hier verliest de ideologie het van het al te menselijke. Elsa zegt het zo mooi:
“O maak me trots door je vertrouwen –
dat ik me niet onwaardig voel!
Laat me je geheim aanschouwen,
zodat ik zien mag wie je bent!”
En:
“Onthul mijn trouw je adellijke afkomst!
Zeg zonder spijt vanwaar je kwam –
ik zal de kracht van ’t zwijgen tonen!”

Lohengrin is ook de kunstenaar in de politiek, een ander beeld dat voor Wagner belangrijk was. Het symbool is de graal die een ieder die er naar kijkt verjongt, zoals in Wagner’s optiek de kunst dit kan. Maar ook op dit vlak laat hij zien dat dromen niet uitkomen.

Muzikaal is ‘Lohengrin’ een cruciaal werk in Wagner’s oeuvre, als voorbode van de grote opera’s die er na komen, als de ‘Ring der Nibelungen’, ‘Tristan und Isolde’ en uiteindelijk ‘Parsifal’. Hier krijgt de muziek voor het eerst die zo kenmerkende rol als verteller, als sfeerbepaler, in dit geval een ijselijke sfeer, zwanger van het noodlot. En het Symfonieorkest van de Munt, onder leiding van Alain Altinoglu weet die toon perfect te raken, evenals een fantastisch zingend koor. Bryan Register zet Lohengrin neer en klinkt prachtig in de beroemde scene van zijn onthulling. Verder valt Sabine Hogrefe op als een zeer overtuigende Ortrud en Gábor Bretz als een wat sullige koning Hendrik, die steeds slechter raad weet met wat hij aantreft.

Olivier Py tekent voor de regie en legt de verbinding met het nazisme. Ja het is waar, de nazi’s hielden van Wagner en zeker van ‘Lohengrin’ en ja Wagner’s denkbeelden waren nogal aan de conservatieve kant. Maar waarom we toch altijd die link willen leggen tussen Wagner en de nazi’s. Alsof Wagner de enige was met antisemitische denkbeelden en alsof Wagner de enige componist was waar de nazi’s mee wegliepen. Nee, Wagner’s opera’s moeten we interpreteren in zijn eigen tijd, daar hebben we meer dan genoeg aan. Hoe mooi de enscenering ook is en hij is mooi, Py slaat de plank hier duidelijk mis en belast Wagner wederom met een toekomst die hij onmogelijk kon voorzien.

Hoor hier Olivier Py over ‘Lohengrin’: