Nationale Opera, Amsterdam – 18 januari 2018
Al tijdens het schrijven van ‘Tristan und Isolde’ had Richard Wagner reeds door dat hij met deze opera met vuur speelde. In het voorjaar van 1859 schreef hij aan Mathilde Wesendonck: “Kind! Dieser Tristan wird was Furchtbares! Dieser letzte Akt!!! – ich fürchte, die Oper wird verboten.” Zover kwam het niet, maar zijn angst was zeker niet misplaatst. Dat blijkt ook nu weer bij deze productie van de Nationale Opera, in de regie van Pierre Audi en met Marc Albrecht op de bok.
Wagner’s angstige voorgevoelens hadden alles te maken met het thema dat hij koos, maar vooral met de uitwerking die hij aan het stuk gaf. Staat het oorspronkelijke verhaal, dat stamt uit de Middeleeuwen nog vooral in het teken van de maatschappelijke hindernissen die de liefde van Tristan en Isolde in de weg staan, bij Wagner gaat het om geheel iets anders. Maar eerst maar even het verhaal. Het begint in een oorlog waarbij de uit Cornwall afkomstige Tristan zijn vijand, de Ier Morold verslaat. Diens weduwe Isolde vindt uiteindelijk de eveneens gewond geraakte Tristan die zich voor iemand anders uitgeeft. Ze verzorgt hem. Op enig moment maakt Tristan zich bekend, isolde wil hem vervolgens doden maar doet dat uiteindelijk niet. Tristan, eenmaal genezen, gaat uiteindelijk terug naar Cornwall. Enige jaren later vertrekt hij echter opnieuw naar Isolde. Nu om een huwelijk te regelen tussen Isolde en koning Marke, waarvan Tristan de vertrouweling is. Een huwelijk om een volgende oorlog tussen de twee rijken te voorkomen. Isolde stemt toe en gaat met Tristan aan boord van het schip. Wat haar beweegredenen waren, wordt niet duidelijk maar het gaat allemaal niet naar wens. Dat heeft een hoop te maken, zo blijkt al snel met haar ambivalente gevoelens voor Tristan. Aan de ene kan haat ze hem vanwege de dood van haar geliefde, aan de andere kant is ze duidelijk verliefd. Ze wordt aan boord van het schip dusdanig heen en weer geslingerd door deze tegenstrijdige gevoelens dat ze besluit om samen met Tristan vergif te drinken. Brangäne, Isolde’s dienstmeid gaat dat wat te ver en zij geeft de twee in plaats daarvan een liefdesdrank. Dat was eigenlijk niet nodig geweest, denk je als kijker, want de twee kunnen nu al niet zonder en niet met elkaar. En dat wordt alleen nog maar scherper neergezet na het drinken van dat drankje. Isolde trouwt kort daarna natuurlijk wel met koning Marke, maar blijft amoureuze betrekkingen onderhouden met Tristan. Door verraad komt dit uit, Tristan raakt gewond en sterft uiteindelijk. Voor Isolde reden genoeg om er ook maar een eind aan te maken. Tot zover het verhaal.
Maar het is niet vanwege dit verhaal dat Wagner bovenstaande uitingen aan mevrouw Wesendonck deed. Want deze opera gaat eigenlijk helemaal niet over de liefde, zelfs niet over een onmogelijke liefde. Deze opera gaat over het verlangen. Het grenzeloze, onbeteugelde verlangen die het normale leven, de alledaagse maatschappij volledig op zijn kop zet, sterker nog volledig ontkent. Tristan en Isolde gaan zó op in het verlangen naar elkaar dat ze niet meer als gewone mensen kunnen en willen functioneren. Het gaat daarbij niet eens meer om de ander als persoon, maar louter om het pure, ongebreidelde verlangen. Een prachtig moment dat dit proces symboliseert zit aan het eind van de tweede akte. Koning Marke heeft ontdekt dat de twee een relatie hebben en hij is boos en verdrietig tegelijk. Hij voelt zich verraden door Tristan, waar nota bene het idee om hem met Isolde te laten trouwen vandaan kwam. Marke is de redelijkheid zelve, de man die zijn ratio inzet om te begrijpen wat hier gebeurt. Het is totaal zinloos. Wat hier gebeurt, gaat niet volgens de regels van de ratio, niet volgens de logische conventies. Wat hier gebeurt is waar we als mens ten diepste bang voor zijn. Want waar moet dit niet te vervullen verlangen eindigen? Of in waanzin of in de dood, iets anders in niet mogelijk. En in deze opera leidt het tot beiden, eerst tot waanzin en dan tot de dood. En dat zijn zaken die we ten allen tijde willen vermijden. Dat ontwricht immers de maatschappij waarin wij leven. Of om het maar eens heel plastisch uit te drukken: wat je in het weekend allemaal doet is jouw ding, zo lang je op maandagmorgen maar gewoon op tijd op je werk bent, het liefst nuchter.
Wat Wagner met dit gegeven doet is niet minder dan magistraal en betekende een ware aardverschuiving in de muziek. Stellen dat hier, met ‘Tristan und Isolde’ de hedendaagse muziek begint is nog niet zo’n vreemde. Wagner zet alles op alles om middels de muziek het verhaal te vertellen. En als het goed wordt gespeeld, wat hier in de uitvoering door het Nederlands Philharmonisch Orkest onder leiding van Marc Albrecht absoluut het geval is, is er alle reden om dit stuk te verbieden. Wagner slaat letterlijk alles volledig uit het lood met zijn zinderende, muzikale koortsdroom. Albrecht brengt het als volgt onder woorden in een interview met Willem Bruls in ‘Odeon’: “De muziek krijgt in deze context een enorm gewicht, het wordt een gigantische stroom, omdat die innerlijke gemoedstoestanden alleen maar muzikaal kunnen worden uitgedrukt.” Dit stuk is dan ook allesbehalve een typische opera waarin de handeling centraal staat, het is veeleer een psychologische casestudie in de lijn van Sigmund Freud.
Daarnaast is de opera, met pauzes ruimt vijf uur, een uitputtingsslag voor het orkest, maar zeker voor de zangers. Allereerst natuurlijk Tristan en Isolde, hier mooi gezongen door Stephen Gould en Ricarda Merbeth. Vooral Gould zet de waanzin van Tristan, die zijn hoogtepunt heeft in die hierboven genoemde derde akte goed neer. Maar ook de drie andere rollen mogen niet worden onderschat en de drie solisten geven ze groots vorm. Koning Marke, (Günther Groissböck), Kurwenal, de vertrouweling van Tristan (Iain Paterson) en Brangäne, Isolde’s dienstmeid (Michelle Breedt) zijn alle drie representanten van de rede. Ook zij kunnen liefhebben, maar ze blijven met beide benen op de grond en proberen het liefdespaar tot rede te brengen. Daarin gaan ze ver. Koning Marke is zelfs bereid Isolde aan Tristan te geven! Maar niets helpt. De twee willen dood, daar is letterlijk geen kruid meer tegen gewassen.
Bekijk hier de trailer:
