De Doelen, Rotterdam – 15 september 2017 (Gergiev Festival)

Het jaarlijkse Gergiev Festival, georganiseerd door het Rotterdams Philharmonisch Orkest onder leiding van de voormalige chefdirigent Valery Gergiev heeft dit jaar als centrale thema de revoluties van 1917, dit jaar een eeuw geleden. De eerste, die van februari betekende het einde van de Tsaren dynastie, de tweede bracht er de dynastie van de communisten voor in de plaats die zijn dieptepunt vond in de Stalinterreur van de jaren ’30, gevolgd door de barre jaren van de Tweede Wereldoorlog die in Rusland een onvoorstelbare hoeveelheid slachtoffers tot gevolg had.

De jaren vlak na die oktoberrevolutie waren voor de kunst echter een relatief goede tijd. Mede vanwege het feit dat de nieuwe heersers het te druk hadden met het consolideren van hun macht om zich druk te kunnen maken over de kunst. De Russische Avant-garde speelt dan ook een belangrijke rol in de verandering die de kunst met name in de jaren ’20 doormaakt. Belangrijk in die revolutie in de kunst, overal in Europa, is de opkomst van de techniek. Werd deze door sommigen gezien als een bedreiging, anderen – bijvoorbeeld de Italiaanse futuristen – zagen deze als een zegen en als iets dat ongekende mogelijkheden bood. Bij de componisten die het Moscow Contemporary Music Ensemble hier ten tonele voert is dat zeker het geval. We lezen het af aan in de titels van hun stukken. Alexander Mosolov schreef ‘De IJzergieterij’, Vladimir Desjevov ‘Rails’ en Sergej Prokofjev ‘De Fabriek’. Met een traditioneel instrumentarium probeerde zij de technische mogelijkheden van hun tijd te verklanken. Zij waren niet de enigen. Wat deze componisten met elkaar gemeen hadden, in Rusland en daarbuiten, was dat ze de boel wilden opschudden, wilden vernieuwen. De kunst moest de nieuwe mens dienen. Vanuit die houding kozen ze voor grensverleggende combinaties van muziek, film en beeldende kunst en experimenteerden ze met de voorlopers van onze elektronische muziek. Tot Stalin het in de jaren ’30 genoeg vond. Net als de nazi’s in Duitsland moest ook hij niets hebben van deze nieuwlichterij

Pas na de val van het communisme, begin jaren ’90 konden Russische componisten en musici de draad weer oppakken. Het Moscow Contemporary Music Ensemble komt daaruit voort en heeft van de hierboven genoemde composities het stof afgeveegd. Zij vroegen zich af hoe die muziek zich ontwikkeld zou hebben als Stalin deze kunstenaars niet in de ban had gedaan. Desjevov’s ‘Rails’ is hiertoe bewerkt door componist Alexander Khubeev, de we natuurlijk kennen als de winnaar van de Gaudeamus Award in 2015. Het stuwende karakter, dat zowel iets wegheeft van een voortdenderende trein als van een wilde volksdans, maakt dit stuk tot een zeer ritmische compositie. Ook Prokofjev’s ‘De Fabriek’ uit ‘Le pas d’acier’ heeft een transformatie ondergaan. Met name interessant is dat hier het ritmische element wordt vormgegeven middels Dmitri Vlassik’s drumstel.

Maar er staan ook een aantal hedendaagse composities op het programma. De elektronica speelt daarin een bijzonder grote rol. In ‘Touch II’ van Vladimir Rannev via een zeer ritmisch patroon waarvan de basis ligt in het spel op de snaredrum. Het wordt aangevuld met zacht akoestisch spel en soms onrustbarende erupties middels de elektronica. Geluid dat doet denken aan machines. Datzelfde overkomt ons in ‘Rather’ van Alexander Tsjernysjkov. Dit stuk kreeg niet voor niets als ondertitel mee: ‘voor tweetaktmotor, twee hoogspanningsschakelaars en ensemble’. Tsjernysjkov vermengt al die geluiden tot een boeiende geluidsculptuur met een grote klankrijkdom. Van Khubeev wordt eveneens een stuk gespeeld: ‘Luce’. Net als in veel andere composities van deze nog jonge componist maakt hij ook hier gebruik van een onorthodox instrumentarium. De zes musici schuiven plastic bakjes over plastic platen. Het krassende geluid wordt vervolgens elektronisch verwekt tot een onverwachts en bij vlagen onheilspellend geheel. Nikolai Popov tenslotte zoekt voor ‘Inferometer’ aansluiting bij de componisten die in de jaren ’20 beeldende kunst en film in hun werk verweefden. In zijn compositie brengt hij geluid, licht en beeld samen in een complex en hectisch proces, als een soort van elektronische oersoep.

Beluister hier opnames van Mosolov’s ‘De IJzergieterij’ en Desjevov’s ‘Rails’: