Museum Speelklok, Utrecht – 6 september 2015 – 15:30 uur

Naast de muziek die klinkt in de concerten besteedt het Gaudeamus Festival ook ruim aandacht aan andere vormen van muziek. Bijvoorbeeld middels de bijzondere collectie van het Museum Speelklok die geheel bestaat uit zelf spelende instrumenten door de eeuwen heen. Middels een rondleiding krijgt de bezoeker een prima beeld van dit interessante fenomeen. En dan hebben we het nog niet eens over de algenpiano.

De oudste vorm van een instrument dat zonder tussenkomst van de mens zijn muziek laat weerklinken is het carillon. De eerste stammen uit eind veertiende eeuw en dienden dit eenvoudige doel: de passant erop attent maken dat weldra de klok zou slaan. Wel zo handig in een tijd waarin mensen nog geen horloge, laat staan een smartphone hadden. De techniek schreed voort en weldra hadden welgestelden zo’n ding ook in de huiskamer staan, op de schouw. En het leuke van die apparaten is dat de functie van het aflezen van de tijd steeds verder ondergeschikt werd aan het muzikale aspect. We zien vogels in een kooi – die aan -en uitgezet konden worden, konijnen die uit een kool kruipen en later de piano’s waarvan de toetsen zonder menshanden bewegen. En vergis u niet, technisch was er veel mogelijk. Dat één en ander niet verder doorzette, komt hoofdzakelijk door de opkomst van de grammofoon die deze apparaten weldra overbodig maakte.

Bijzonder was bijvoorbeeld de Phillips Paganini. Dit was een zogenaamd Orchestrion en zoals de naam aangeeft klonken in zo’n machine meerdere instrumenten. In die Phillips Paganini maar liefst een piano,13 orgelregisters, 3 harmoniumregisters en 6 soorten slagwerk. Tevens kon twee uur non-stop muziek worden gedraaid door een automatisch systeem voor het wisselen van rollen. Maar ook buitenshuis speelde dit soort instrumenten een grote rol. De draaiorgels, die zo langzaamaan onze binnensteden vrijwel definitief hebben verlaten, behoren daarbij, evenals de dansorgels die in de jaren ’20 en ’30 menige danszaal sierden. Ze behoren allemaal inmiddels tot het verleden. De streaming diensten doen het immers nog gemakkelijker.

En combineer die rondleiding, iedere dag om 15:30 uur dan met een bezoek aan de installatie ‘Multitudes’ van beeldend kunstenaar Andreas Greiner en componist Tyler Friedman. Greiner werkt reeds enige jaren met de Dinoflagellate Pyrocyctis Fusiformis, eencellige algen. Zij geven licht bij beweging. In dit geval de beweging van de snaren van een Disklavier, een zelf spelende piano. Friedman componeerde een stuk op basis van de voortplantingscyclus van de alg: vanuit complete stilte en dus complete duisternis groeit het stuk en groeit de mate waarin de algen schijnen. Indrukwekkend in zijn eenvoud.