Concertgebouw, Amsterdam (Zaterdagmatinee) – 11 februari 2017

Eén van de hoogtepunten dit seizoen van het Zaterdagmatinee en dus tevens in het speciaal aan componist John Adams gewijde programma ‘The World according to Adams’ is zonder meer de uitvoering van ‘Nixon in China’. Adams’ eerst opera ging op 22 oktober 1987 in Houston in première en maakte zijn Nederlandse entree tijdens het Holland Festival van 1988 in de scenische versie van Peter Sellars en evenals tijdens de wereldpremière onder leiding van Edo de Waart. Vandaag is gekozen voor een concertante uitvoering door het Nationaal Jeugd Orkest, Cappella Amsterdam en een keur aan internationale vocalisten onder leiding van Kevin John Edusei.

‘Nixon in China’ is niet alleen de eerste opera van Adams, het is tevens de eerste opera die gebaseerd is op een zeer recente gebeurtenis, het bezoek van president Nixon aan China in februari 1972. De VS en China hadden sinds de begin jaren ’50 geen relaties onderhouden, mede door het feit dat de VS de regering van Taiwan als de wettige Chinese regering beschouwde en door het feit dat de regering in Beijing tijdens de Korea oorlog de communisten in het noorden van Korea had gesteund. De internationale situatie was inmiddels echter ingrijpend veranderd en Nixon wist dit als geen ander naar waarde te schatten. Direct vanaf zijn aantreden als president in 1969 begon hij dan ook openingen te zoeken om de omgang met China te verbeteren. De VS hadden de oorlog in Vietnam verloren en wilde zo iets geen tweede keer meemaken en China was duidelijk bang voor de opmars van de Sovjet Unie, ook al kwamen ze daar niet openlijk voor uit. Reden genoeg dus om elkaar op te zoeken. En dat gebeurde dan ook. Eerst door Henry Kissinger in het geheim, in juni 1971 en toen door Nixon, zijn vrouw Pat en Kissinger in februari 1972. Het onderwerp van deze opera.

Het was dramaturg Peter Sellars die in eerste instantie met het idee kwam en die librettist Alice Goodman en John Adams bij elkaar bracht. Adams was niet direct enthousiast maar veranderde in de maanden daarna van gedachten en toog aan het werk. Nu, dertig jaar later, kan de conclusie niet anders zijn dan dat het driemanschap een bijzonder stuk heeft afgeleverd waarin een aantal valkuilen gelukkig vermeden zijn. Allereerst is het zeker geen propaganda voor de grootsheid van de VS geworden. In tegendeel, China komt wellicht wel beter uit de opera dan de VS, waarover later meer. Ten tweede speelt de opera weliswaar in China, maar muzikaal is daar niets van te merken. Adams heeft geen Chinese instrumenten in zijn orkest opgenomen, nog de muzikale taal van het Rijk van het Midden overgenomen. In plaats daarvan past Adams’ opera nog volop in de minimal music, in tegenstelling tot een latere opera als El Niño, die eind vorig jaar nog te horen was tijdens het zaterdag matinee, en put hij uit de Europese operatraditie, bijvoorbeeld in de persoon van Richard Wagner.

China had het meest te winnen bij het verbeteren van de betrekkingen. Zoveel wordt wel duidelijk als je het enige jaren geleden verschenen ‘On China’ van Henry Kissinger leest. Een miljoen Sovjet soldaten lag er aan de grens gelegerd en China was als de dood dat dat leger daar niet zou blijven. Maar opvallend genoeg en Kissinger laat zien dat het zo echt ging, zijn de Chinezen duidelijk de sterke partij tijdens Nixon’s bezoek. Goodman maakt er goed gebruik van in haar libretto waardoor het ook van de opera afstraalt. De stap om toenadering te zoeken mag dan een voorbeeld zijn van Nixon’s pragmatisme, hij en zeker zijn vrouw betonen zich ook grenzeloos naïef. Het mooiste voorbeeld hiervan is de tweede scène in het tweede bedrijf als het ballet ‘Het Rode Vrouwen-Detachement’ wordt uitgevoerd. Een jonge vrouw wordt verkracht en mishandeld en Pat Nixon, hier in een glansrol van Janis Kelly, raakt zo verontwaardigd dat ze het podium opstapt om tussenbeide te komen. Het zal Goodman’s bedoeling niet geweest zijn maar de vraag rijst wel in hoeverre je de vrouw van een president die zo iets doet nog serieus moet nemen.
De Nixons en Kissinger, zijn diep onder de indruk van de Chinezen en prijzen ze de lucht in. Bijvoorbeeld terugkomend in het bijna kleffe gedrag van Nixon tijdens het eerste staatsbanket, de derde scène van het eerste bedrijf. Andersom is dat geenszins het geval. Mao loopt over van sarcasme en zijn premier Zhuo Enlai is diplomatiek nietszeggend. Voor hen is maar één ding belangrijk: de revolutie. De twee landen komen dan ook niet nader tot elkaar en de conversaties blijven beperkt tot diplomatiek stroopsmeren.

Muzikaal valt er overigens bijzonder veel te beleven in deze opera. Direct al in de ouverture en de daarop volgende koorscène bij de ontvangst van Nixon op het vliegveld van Beijng. De zeer strakke, golvende ritmische muziek en de daarbij passende koorpartij, groots gezongen door Cappella Amsterdam en dan Robin Adams die de woorden van Nixon zingt: “We made history!”, eindeloos herhaald in een pakkende cadans. Bijzonder is ook het hierop volgende eerste treffen tussen Mao en Nixon in de studeerkamer van Mao. Een nietszeggende dialoog die Adams fantastisch vorm geeft middel een, zeker in vergelijking met de scène ervoor, chaotische muzikale brij. Een mooie rol overigens van Michael Weinius als de sarcastische Mao. Muzikaal is dat eerder genoemde ballet overigens ook een belevenis van formaat. Niet alleen omdat Adams hier Wagner citeert, Tristan und Isolde, maar ook door de schitterende koorpartij waar de propaganda vanaf knalt. Bijzonder is ook het derde bedrijf. Goodwin laat hier de drie koppels: Nixon en Pat, Mao en zijn vrouw Jiang Qing en Kissinger met Zhuo Enlai horen in hun onderlinge gesprekken op de laatste avond van het staatsbezoek. Ze kijken terug op dit bezoek maar vooral op de gebeurtenissen tot op dat moment en mijmeren over de toekomst. Met her en der een meer prozaïsch intermezzo. Doordat de gesprekken door elkaar zijn verweven ontstaat menig hilarisch moment. Zo heeft Richard Nixon het over hamburgers bakken, dat deed hij tijdens zijn diensttijd in de Pacific voor de soldaten, terwijl Mao terugkijkt op zijn revolutionaire strijd. Kissinger vraagt waar het toilet is en Mao en zijn vrouw maken een dansje op een stuk muziek dat ‘The Chairman Dances’ is gaan heten.

‘Nixon in China’ is dit jaar 30 jaar oud. Hij heeft nog niets aan glans verloren. Mede dankzij de originele aanpak van dit driemanschap. De uitvoering was ook deze middag van een hoog niveau, getuige het overweldigende slotapplaus.