Hoe intens tragisch kan een mensenleven verlopen. Want wie kent de componist Norbert von Hannenheim? Geboren in 1898 in Hermannstadt, Transylvanië, het huidige Sibiu in Roemenië. Hij studeerde in Leizpzig bij Paul Graener, won in 1925 de prestigieuze George Enescu prijs en studeerde uiteindelijk bij Arnold Schönberg in Berlijn. En daar ligt mede de oorzaak van het feit dat wij Von Hannenheim, een zeer talentvol componist, nu niet meer kennen.

In 1933 wordt de bloem geknakt. Von Hannenheim heeft het jaar daarvoor de Felix Mendelssohn- Bartholdy Prijs gewonnen en zag zijn eerste pianoconcert met veel succes in première gaan en via de radio over de gehele wereld uitgezonden worden. Maar toen kwamen de Nazi’s aan de macht, bestempelde zijn muziek als ‘Entartete Musik’ en maakte hem het werken nagenoeg onmogelijk. Maar de echte catastrofe moest toen nog komen. Tijdens de bombardementen op Berlijn borg Von Hannenheim al zijn composities op in een kluis van de Commerzbank. Die werd echter in november 1943 verwoest en de koffer is nooit teruggevonden. Deze tragedie kwam Von Hannenheim niet meer te boven. Hij kreeg een aanval van schizofrenie, werd op 6 juli 1944 opgenomen en een maand later gedeporteerd om euthanasie te ondergaan. Die euthanasie is uiteindelijk niet voltrokken maar lang heeft Von Hannenheim niet kunnen genieten van de val van de Nazi’s. Hij stierf in het kamp op 29 september 1945.

En dat terwijl Schönberg hem beschouwde als één van zijn beste leerlingen: “Seine Begabung, sein Ernst, seine Produktivität sind sicher ungewöhnlich, und ich glaube zuversichtlich, dass er in der Entwicklung der Musik ein Wort dreinzureden haben wird und dass sich, was er schafft, schliesslich durchsetzen wird.” Niet dus, maar dat kon Schönberg op dat moment natuurlijk nog niet weten. Maar ijverig was hij. We weten dat er in 1943 ongeveer 240 stukken op zijn naam stonden, hij was toen pas 45 jaar oud. Gelukkig zijn er in de afgelopen jaren wel stukken opgedoken, die in het bezit van musici en kennissen waren, waardoor we alsnog 45 stukken kennen. Veel te weinig, maar goed, het is beter dan niets.

Een aantal van die stukken, voor altviool en piano zijn onlangs door Challange Classsics uitgebracht op CD, uitgevoerd door altvioliste Aida-Carmen Soanea en pianist Igor Kamenz. Samen met het duo voor viool en altviool, waarin we naast Soanea, violist Adrian Pinzaru horen.

De muziek van Von Hannenheim roept zowel associaties op met componisten als Béla Bartók en Igor Stravinsky als met Schönberg. Met de eerste twee deelt hij de invloed van de Roemeense volksmuziek, die hij ongetwijfeld goed kende en de grote nadruk op het ritmische aspect. Waarbij ook hier, net als bij Stravinsky het bijna aardse, tribale opvalt. De muziek van Von Hannenheim is tevens vrij melodieus, maar nooit op een romantische manier. In tegendeel, en hier laat de invloed van Schönberg zich met name gelden, zijn muziek is eerder grillig, onbestemd en voorzien van een dreigende spanning. Hij verweeft in zijn stukken dan ook op zeer boeiende wijze tonaal en atonaal met elkaar. Verder valt op dat de op deze CD verzamelde composities allen vrij kort zijn. Von Hannenheim heeft weinig nodig om zijn boodschap over te brengen, doet dat met grote intensiteit en emotionele zeggingskracht en blijkt hiermee een componist te zijn die excelleert op de kort afstand. De musici op deze CD voelen de muzikale wereld van Von Hannenheim perfect aan en vertolken de stukken met veel inlevingsvermogen en oor voor detail.

Drie zogenaamde ‘Stücken’ voor altviool en piano zijn er overgeleverd, de nrs. 1, 3 en 4. Ze zaten in de nalatenschap van de kunstschilder Hans von Geyer zu Lauf en kwamen na diens dood middels zijn weduwe boven water. Zo te horen zijn dit relatief vroege werken waarin we de invloed van de volksmuziek sterker terughoren dan in de andere stukken. Dankzij altviolist Emil Seiler die in 1936 de eerste sonate voor altviool en piano in handen kreeg, beschikken we ook nog over de vrij korte ‘Suite voor altviool en piano’ en de twee sonates voor altviool en piano. De ‘Suite’ is één van de weinige stukken waarvan we het jaar van ontstaan weten, 1937. Ondanks alle tegenstand, zo blijkt uit dit stuk, bleef de componist trouw aan zijn uitgangspunten. Het ritme en de melodie zijn aanwezig, maar Von Hannenheim verwerkt het op zeer intelligente wijze. In het ‘Moderato’ heeft het ritme ontegenzeggelijk iets dreigends en creëert de componist een zekere spanning. In het ‘Animato’ klinkt een prachtige melodie, gespeeld door de altviool, terwijl de piano ondersteuning biedt middels een traag pulserend ritme. Ook hier is sprake van spanning, alleen dan meer melancholisch van aard. De beide werelden komen samen in het ‘Lento’, wederom een vrij ritmisch deel. De suite eindigt met het ‘Presto’, heftig en nadrukkelijk, met andere woorden. In zijn totaliteit maakt dit stuk een wat sombere indruk. Het is dan ook verleidelijk om hier een verklanking van Von Hannenheim’s omstandigheden in te zien. Of hij dit ook zo bedoeld heeft, zullen we echter nooit weten.

De tweedelige eerste sonate valt allereerst op door de melodische solopartij waar het ‘Andante con moto’ mee aanvangt en door de veel abstractere pianopartij die hierop volgt. Bijzonder is ook hoe Von Hannenheim aansluitend die partijen bij elkaar brengt, laat samensmelten tot één geheel. In het ‘Presto’ overheerst die abstractie. Het is een onstuimig, overrompelend deel waarin tonale ritmes en atonale klanken met elkaar de strijd aangaan. Ook in de tweede sonate, die Von Hannenheim eveneens in 1937 voor Seiler schreef en bestaand uit drie delen, is het bijna aardse ritme hetgeen opvalt. Reeds in het ‘Allegro’ doet het zich voor. Het contrast met het ingetogen ‘Adagio’ is groot, terwijl in het ‘Presto’ Von Hannenheim de draad weer lijkt op te pakken, om het stuk virtuoos te laten eindigen.

Het ‘Duo voor viool en altviool’ is alleen al bijzonder omdat er niet veel werk is voor deze combinatie van instrumenten. Het is echter een wonderlijke combinatie en in het ‘Allegro’ vallen de klanken van de beide strijkinstrumenten prachtig samen in een wat abstracte melodie, gaandeweg in kracht toenemend. het ‘Molto largo e dolcissimo’ klinkt verstild, ijl, terwijl ook hier het ‘Presto’ weer een spannend en verontrustend karakter heeft.

Norbert Von Hannenheim. Hij had veel kunnen betekenen voor de muziek van de twintigste eeuw. Zoveel is wel zeker als je deze stukken hoort. Het heeft niet zo mogen zijn. Helaas. Hij werd het zoveelste slachtoffer van een regime dat niet om kon gaan met diversiteit. Zo gaat het in dictaturen. Laat wat Von Hannenheim overkwam een waarschuwing zijn. Ook nu is diversiteit immers allerminst veilig!