Kraftzentrale, Duisburg  (Ruhrtriiiennale) – 17 september 2016

Ach, wat wil een mens nog meer dan dit. ‘Répons’, één van de sleutelwerken uit het hedendaagse gecomponeerd repertoire, uitgevoerd door diegenen waar Boulez het voor schreef, het Ensemble Intercontemporain en het IRCAM en dan in een groots stuk industrieel erfgoed, de Kraftzentrale van Duisburg, zo uitermate geschikt voor dit ruimtelijk gesitueerde stuk. Een totaalervaring met andere woorden die degenen die erbij waren nog lang zal heugen.

Répons behoort, net als het vorige maand in Bochem uitgevoerde ‘Carré’ van Stockhausen, tot die stukken die vragen om een bijzondere entourage. Het ensemble, bestaand uit 24 musici zit op het podium met daaromheen het publiek. Op zes hoeken van het podium hangen luidsprekers waaruit de elektronisch bewerkte klanken van de musici letterlijk weer-klinken. Daarbuiten staan zes musici die een instrument bespelen met één gemeenschappelijk kenmerk: de klank is helder en de toon kan niet aangehouden of gedempt worden. Met andere woorden: twee piano’s, een cembalo, een Xylofoon en klokkenspel, een vibrafoon en een harp staan op zes hoeken achter het publiek opgesteld. Het is dan ook een sleutelwerk in Boulez’ oeuvre waarin een aantal belangrijke ontwikkelingen waarin hij een rol speelde samenkomen. Boulez was naast componist immers ook de grondlegger van het in Parijs gevestigde IRCAM, oftewel het Institut de Recherche et Coördination Acoustique/Musique dat in de afgelopen decenia een niet weg te denken rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van de elektronische muziek en dat in een tijd waarin de mogelijkheden beduidend beperkter waren dan nu. ‘Répons’ ging in 1981 in première en was daarmee het eerste stuk waarin elektronica live werd toegepast. Tot op dat moment was elektronische muziek altijd vooraf op tape opgenomen muziek.

Wat het publiek toen, op 18 oktober 1981 tijdens de Donaueschinger Musiktage hoorde, was overigens maar een deel van het huidige ‘Répons’. Boulez bleef in de jaren daarna nog verder sleutelen aan dit stuk, wat hij overigens wel vaker deed met composities. Het huidige stuk is dan ook zeker twee keer zo lang dan het origineel (versie 1 duurde 17 minuten, versie 2 duurde 35 minuten (eerste uitvoering Londen, 6 september 1982) en versie 3, de huidige, heeft een lengte van ongeveer drie kwartier (eerste uitvoering Turijn, 22 september 1984). Bij het schrijven van het stuk ontleende Boulez inspiratie voor de vorm aan het Guggenheim Museum in New York. Zelf zegt hij hierover: “Als je dit museum bezoekt, kun je ieder moment een blik werpen zowel op wat je het eerstvolgende moment gaat zien, als op wat je zojuist hebt gezien, dat al ver weg is. Deze interferentie van heden en verleden, het feit dat dezelfde gegevens terugkeren op een lager of hoger niveau, maar vergroot en vervormd, raakte me werkelijk. Als je liever muzikale termen gebruikt, is Répons een variatieserie waarin de volgorde van het materiaal zich vanzelf aandient…” Daarnaast is er de betekenis van die titel ‘Répons’ of ‘antwoord’. Allereerst verwijzend naar het Gregoriaans waarin solozang en koor elkaar afwisselen met vraag en antwoord, maar in wezen is het gehele stuk op te vatten als een dialoog tussen de diverse groepen instrumenten op het podium, tussen het ensemble en de zes musici en natuurlijk tussen de musici en het publiek.

‘Répons’, hier natuurlijk uitgevoerd door het in 1971 door Boulez opgerichte Ensemble Intercontemporain samen met de technici van het IRCAM en onder leiding van Matthias Pintscher, begint met het ensemble dat lang uitgesponnen, dramatische klinkende trillende lijnen speelt, met een verdichte, tegelijkertijd transparante textuur. Een bijzonder moment is het moment dat de zes instrumenten zich erbij voegen en dan vooral vanwege wat er gebeurt met de klank, de ruimtelijke gelaagdheid ervan, een klank ook die exponentieel toeneemt in kracht, alsof de zon door het wolkendek breekt. Een klankwereld die bestaat uit abstracte patronen, golvend door de ruimte, overweldigend qua kleur, vorm, substantie. Eigenlijk niet te omschrijven, louter te ondergaan. En dan valt het ensemble stil en horen we louter nog de 6 instrumentalisten in hun vraag en antwoordspel. Steeds minder klanken, steeds vaker de stilte. Tot ook de laatste klank oplost in de ruimte, als een zon die ondergaat.

Bekijk hier eerder gemaakte opnames van ‘Répons’ in de Philharmonie de Paris: