Westergasfabriek, Amsterdam  (Holland Festival) – 18 juni 2016

De Oostenrijkse componiste Olga Neuwirth staat dit jaar centraal in het Holland Festival. Hiermee krijgen wij eindelijk de gelegenheid om deze componiste iets beter te leren kennen. ‘Iets’, want de drie werken die we in deze editie van het Holland Festival te horen krijgen, vormen maar een fractie van een inmiddels indrukwekkend oeuvre. Eerder werd ‘Kloing!’ uitgevoerd en nu staat ‘Le Encantadas’, of voluit ‘Le Encantadas o le avventure nel mare delle meraviglie’ op de lessenaar. Van deze drie stukken het onbetwiste hoogtepunt.

Neuwirth, geboren in 1968, componeert reeds sinds haar vijftiende en heeft intussen, zoals reeds gezegd, een indrukwekkend oeuvre opgebouwd. En dat oeuvre is niet alleen muzikaal bijzonder interessant. Neuwirth heeft eveneens impact vanwege haar vaak maatschappijkritische opvattingen. Zo heeft zij een aantal projecten gerealiseerd met schrijfster en Nobelprijs winnares Elfriede Jelinek waarin zij thema’s als de positie van de vrouw en de omgang van de mens met de natuur centraal stelde en kritisch belichtte. Maar Neuwirth spreekt zich ook uit over de positie van de kunstenaar en dan in het bijzonder de componist, over de opmars van de populaire cultuur en over de bezuinigingen op de kunsten, een probleem waar ook de Oostenrijkse kunstwereld mee wordt geconfronteerd. Zo kwam zijn in 2000 in aanvaring met Jörg Haider, via een lezing tijdens een protestdemonstratie met de titel : “Ich lass Mich nicht wegjodeln’.

Dat alles gaat bij Neuwirth allerminst ten koste van de esthetiek. Als componiste is zij tevens bijzonder geïnteresseerd in de vraag wat muziek vermag. Voor haar ligt de functie van muziek in het stellen van vragen, het schuren en het aanklagen. Maar zij is ook geïnteresseerd in de vraag die hier nog voor komt. Wat is muziek eigenlijk? Wat is het wezen van klank en geluid? Le Encantadas is te beschouwen als een begin van een antwoord op die vraag en zo te duiden als een soort van klankonderzoek.

De inspiratie voor dit stuk uit 2015 is tweeledig. Allereerst is daar de novelle ‘The Encantadas’ van de Amerikaanse schrijver Herman Melville uit 1854. Deze novelle handelt over de Galagapos eilanden die toen onder de naam ‘Les Encantadas’ bekend waren. Die novelle bevat tien schetsen van evenzoveel eilanden waarin Melville de heterogeniteit van de eilanden als uitgangspunt neemt en daarbij zowel oog heeft voor de rustieke schoonheid als de ongenaakbare woestheid van de eilanden. Dit gegeven past perfect bij Neuwirth’s muzikale idioom dat eveneens uit uitersten bestaat. Niet alleen ontleende zij de titel aan Melville, ook de structuur van de novelle gebruikte ze. Letterlijk, de musici van Ensemble Intercontemporain zijn verdeeld over zes groepen die de volledige cirkel van de gashouder bestrijken, maar ook qua indeling van het stuk dat uit negen delen, eilanden bestaat. De tweede inspiratiebron voor Neuwirth is Venetië, de stad waar zij enige tijd verbleef en waar zij een muzikale verwantschap met de muziek van Luigi Nono opbouwde. En natuurlijk een stad die eveneens uit eilanden bestaat. In ‘La Encantadas’ maken we een reis langs die eilanden waarbij het uitgangspunt bestaat uit de kerk van San Lorenzo, de kerk waar Neuwirth in 1984 de première meemaakte van Nono’s ‘Prometeo’ als onderdeel van de biennale. In 1997 trad Neuwirth weer eens binnen in de toen reeds voor publiek gesloten kerk, de deur stond toevallig open, en werd getroffen door de fantastische akoestiek. Samen met Markus Noisternig van het IRCAM maakte ze aansluitend opnames van de akoestiek, samen met alle omgevingsgeluiden die in de kerk te horen zijn ten gevolge van de poreuze muren en kapotte ramen en verwerkte die tot een computerprogramma.

De reis begint met die geluiden, de golven van de lagune, langsvarende boten en klokken die luiden in de verte. Aansluitend maken we een muzikale reis door Venetië met Neuwirth’s veldopnames en de instrumentalisten van het Ensemble Intercontemporain als gidsen. Waarbij het geluid, door de bijzondere opstelling van de musici en de luidsprekers van alle kanten komt en we als luisteraars letterlijk midden in de muziek zitten. Bijzonder is de scene waarin de trombones scheepshoorns verklanken en waarbij het geluid zich verplaatst door de gashouder doordat op verschillende plekken de trombonisten de toon van elkaar overnemen. Een indrukwekkend procedé dat Neuwirth verderop herhaalt met het slagwerk. Neuwirth maakt duidelijk optimaal gebruik van de ruimtelijke opstelling. Voor intieme, poëtische momenten, waarin we louter het klotsen van het water in de lagune horen, tot aan scenes waarin ze het publiek letterlijk de stuipen op het lijf jaagt met schurende dissonanten en krachtige duistere passages. Bijzonder is de epiloog waarin Neuwirth de virtuele Japanse zangers Hatsune Miku inzet. Het simpele popliedje wekt, ondanks dat Neuwirth ook nu haar eigen sausje erover heen gooit, vervreemding. Lang duurt het fragment echter niet. Na een heftige climax klinkt een laatste slag van de percussie. Het schip is vastgelopen, de reis is ten einde.

Bekijk hier een film over de totstandkoming van ‘Le Encantadas’: