De Munt, Brussel – 1 december 2024

In 1982 bracht Ingmar Bergman zijn laatste bioscoopfilm uit: ‘Fanny och Alexander’. Ruim veertig jaar later koos de eveneens Zweedse componist Mikael Karlsson dit verhaal voor zijn nieuwe opera ‘Fanny and Alexander’, die gisteren zijn wereldpremière beleefde in een regie van Ivo van Hove bij De Munt in Brussel. Het symfonieorkest van de Munt stond onder leiding van Ariane Matiakh en in de cast vonden we grootheden als Susan Bullock, als Helena Ekdahl, Anne Sofie van Otter als Justina en Thomas Hampson als bisschop Edvard Vegerus. Karlsson als componist kende ik nog niet, maar zijn naam staat sinds gisterenmiddag in mijn geheugen gegrift en De Munt bewees dat die toekenning deze maand van beste operahuis van 2024 meer dan verdiend is!

Bergman was zeer geïnteresseerd in menselijke relaties en hoe wij onszelf als mens bewegen in het sociale verkeer, waarin zaken maar al te vaak niet zijn zoals ze lijken. Ook in ‘Fanny and Alexander’, de opera is in tegenstelling tot de film in het Engels, is dat het geval. Het draait om de bemiddelde en kunstminnende familie Ekdahl, die zelfs een eigen theater runt. Het verhaal begint op kerstavond als volgens de traditie alle kinderen, met aanhang en kleinkinderen en Isak Jacobi, een huisvriend en voormalige minnaar van de grootmoeder, Helena Ekdahl, samenkomen in haar huis en dus ook het ouderlijk huis. De avond wordt nacht en dan blijkt al snel dat in deze ogenschijnlijk harmonieuze familie lang niet alles koek en ei is. Maar de echte tragedie volgt pas de volgende dag als de oudste zoon Oscar sterft aan een hartaanval tijdens het oefenen van zijn rol in Hamlet, die van de geest van de overleden koning. Hier door Van Hove groots in beeld gebracht middels live video van de op de eettafel liggende zoon, een prachtige rol van Peter Tantsits, die hier weer eens laat zien dat een operazanger ook acteur moet zijn. Levensecht ligt hij hier dood te gaan. Dan zijn we ineens een jaar verder en kondigt zijn vrouw Emilie, Sasha Cooke, aan te gaan trouwen met de bisschop – iets wat in de Zweedse Lutherse kerk mag – een grote vergissing, maar iets dat ze op dat moment, behoefte als ze heeft aan aandacht en geborgenheid, nog niet wil zien. Alleen al die eis die hij haar stelt, zou haar op andere gedachten moeten brengen: “Leave your home, your clothes, your jewels, your furniture”, en zelfs “your friends, your habits, your thoughts”. Eisen waarbij alle bellen moeten gaan rinkelen.

Haar kinderen, Fanny en de een paar jaar oudere Alexander, een mooie rol van Jay Weiner, lid van het kinder- en jeugdkoor van De Munt, zien het gevaar veel beter, voelen intuïtief aan dat er rampspoed dreigt, maar moeder luistert niet. Pas maanden later begint het door te dringen: de bisschop en zijn huidhoudster Justina regeren met ijzeren hand en met name Alexander, die zich niet wil schikken naar dit strenge regime moet het regelmatig ontgelden. Het gaat Emilie te ver, maar echtscheiding wil de bisschop niet en weggaan kan ze niet, de wet wijst dan de kinderen aan de bisschop toe. Isak Jacobi, een prachtige rol van Loa Falkman, schiet te hulp en bedenkt een list. De bisschop heeft geldnoot en moet een aantal meubelstukken verkopen, waaronder een kist. Een kans voor Jacobi om op die wijze de twee kinderen het huis uit te smokkelen en in veiligheid te brengen in zijn eigen huis. Een huis vol magie, dat hij bewoont met zijn twee zonen, waaronder Ismaël die psychische problemen heeft, maar ook over onvermoede krachten beschikt. In de tussentijd besluit Emilie, nu de kinderen toch weg zijn, alsnog te vluchten, na de bisschop een slaapmiddel te hebben toegediend. In de nasleep daarvan sticht de bisschop per ongeluk brand in zijn eigen huis, waaruit hij niet weet te ontkomen ten gevolge van het slaapmiddel, of is het de wraak van Alexander, via deze Ismaël? Hoe dan ook de opera eindigt met een eind goed al goed, Emilie bevalt van het kind van de bisschop, waar zij onlangs alles toch blij mee is.

Een prachtig verhaal dat ik hier graag nog even een stuk breder trek, want Bergmans verhaal gaat voor mij ook over twee tegenpolen. Die van vrijheid, progressief denken, een echt liberale instelling, waarin een ieder mag zijn wie hij is, de sfeer die heerst bij de familie Ekdahl en die we opsnuiven op die kerstavond versus de sfeer van geslotenheid, conservatisme, illiberalisme en het uitoefenen van macht over anderen en over hoe zij zich moeten gedragen, de sfeer die heerst bij de bisschop thuis, mooi weergegeven door Van Hove door iedereen in het grijs te kleden. Maar hoe actueel is Karlsson met deze opera, nu overal in onze wereld die sfeer van onverdraagzaamheid als een bosbrand om zich heen grijpt, terwijl wij, net als Emilie, niet willen zien wat er aan de hand is en en masse stemmen op kleine en grote dictators als Geert Wilders. Kunst kan ons redden, maar ook die zo weten we inmiddels, is bij deze mensen niet veilig. Gelukkig hebben we er nu echter nog baat bij, bijvoorbeeld middels zo’n prachtige opera als deze, al ben ik niet gerust op een gelukkige afloop.

Karlsson verricht hier zonder meer iets groots door orkestrale klanken te combineren met elektronica, met een op meerdere momenten overdonderend resultaat. Heel bijzonder is dat we beginnen met zang, die van Bullock in haar rol van Helena, dan pas komt de muziek op. Stromende klanken, enigszins minimalistisch aandoend, met een grote rol voor de blazers. Pas als het nacht wordt ontstaat er wat meer spanning. Zoals gezegd klinkt Oscars stervensscène bloedstollend, gevolgd door een solo van Cooke als ze als Emilie afscheid neemt van haar familie, berusting, weemoed en vastberadenheid strijden om de voorrang. Hoe verder we komen in het verblijf bij de bisschop hoe grimmiger de muziek wordt en hoe groter de rol van de disruptieve elektronica die hier echt heel veel toevoegt. De ongenaakbaarheid en ongevoeligheid van de bisschop en zijn huishoudster spatten er af, met name door de prestaties van Hampson en Van Otter. Tot slot moet ik hier de fenomenale countertenor Aryeh Nussbaum Cohen nog noemen in de rol van Ismaël, hoe klein die partij ook is.