Concertgebouw, Amsterdam (Zaterdagmatinee) – 24 oktober 2015

Het in 1976 door Pierre Boulez opgerichte Ensemble Intercontemporain, nu onder de artistieke leiding van componist en dirigent Matthias Pintscher, behoort sinds decennia tot de absolute wereldtop, daar waar het gaat om hedendaags gecomponeerde muziek.  Hoe goed dit ensemble in werkelijkheid is, blijkt weer eens tijdens dit concert in het NTR Zaterdag Matinee.

Op het programma twee werken van componisten die, ieder op geheel eigen wijze, een belangrijke start hebben gegeven aan de hedendaagse muziek: Alban Berg en Richard Wagner, met respectievelijk de Sieben frühe Lieder en de Wesendoncklieder en twee werken van hedendaagse componisten. ‘D’estasi’ van de Italiaanse componist Pasquale Corrado en het stuk ‘Bereshit’ van Pintscher zelf.

Helaas moest sopraan Petra Lang, die de zang in de werken van Berg en Wagner voor haar rekening zou nemen, wegens ziekte verstek laten gaan. Een invaller werd op het allerlaatst gevonden in de persoon van Christiane Iven.  Gelukkig een sopraan met een lange staat van dienst en veel ervaring met de liederen van Berg en Wagner en dat was te horen. Om met Berg te beginnen, bekend als representant van wat we de Tweede Weense School noemen (samen met Schönberg en Webern), wordt deze componist nogal eens voor hermetisch en moeilijk versleten. De 7 vroege liederen, die nooit bedoeld zijn als cyclus, klinken en zeker in deze speciale bewerking voor klein ensemble van Reinbert de Leeuw, juist uiterst transparant en kleurrijk en Iven’s warme en krachtige stem kleurt opvallend goed bij deze orkestratie. Een mooi voorbeeld is ‘Traumgekrönt’ waarin Iven de woorden zingt:
“Und dann, dann kamst du mir die Seele nehmen
Tief in der Nacht.
Mir war so bang, und du kamst lieb und leise.“

De donkere klanken van het ensemble die hier klinken in combinatie met die warme, serene en kwetsbaarheid oproepende stem: de rillingen lopen je over de rug. Ook in de ‘Wesendoncklieder’ weten het Ensemble en Iven dit hoge niveau te halen. Het Ensemble vroeg de Spaanse componist Francisco Coll om een nieuw arrangement te maken voor deze liederen, gebaseerd op vijf gedichten van de minnares van Wagner, Mathilde Wesendonck. Zijn arrangement is opvallend licht van toon. Natuurlijk zit de dramatiek van Wagner erin, dat kan ook moeilijk anders, maar het klinkt tegelijkertijd open en transparant. Zeg maar: streng Duits ontmoet Mediterraan. Iven is ook hier grandioos, bijvoorbeeld in de laatste zinnen van ‘Stehe Still!’:
“Keinen Wunsch mehr will das Innre
zeugen:
Erkennt der Mensch des ew’gen Spur,
Und Löst dein Rätsel, heil’ge Natur!“
De dramatiek wordt hier bijna voelbaar. Wat een kracht, wat een expressie!

‘D’Estasi’ een nieuw stuk van de Milanese componist Pasquale Corrado is speciaal geschreven voor het Ensemble Intercontemporain en is gebaseerd op het schilderij ‘Estasi di santa Cecilia’ van Rafaël. Op dit schilderij zien we Cecilia, beschermheilige van de muziek, te midden van de apostelen Paulus en Johannes, de heilige Augustinus en Maria Magdalena. In de hemel zingt er een engelenkoor en op de aarde liggen muziekinstrumenten. Die hemelse klanken kan Cecilia als enige horen en zo, volgens Corrado, symboliseert het stuk de spanning tussen menselijke passie en hemelse cultus. Het stuk is verdeeld in zes stukken, vijf gewijd aan de figuren op het schilderij en de zesde aan Christus. Die staat weliswaar niet op het schilderij maar is volgens Corrado wel impliciet aanwezig.
D’Estasi doet muzikaal zijn naam eer aan. Het is een extatisch stuk, theatraal en bijzonder opwindend. Corrado zegt hier zelf over in een interview met Erwin Roebroeks: “De belangrijkste as van mijn werk is de aandacht voor virtuositeit en snelheid…een virtuositeit die energie naar de luisteraar overbrengt. Het is mijn doel om een vorm van communicatieve razernij te creëren, waarin ieder instrument solo speelt en fysiek en wezenlijk moet investeren om bij te dragen aan de energie die ik wil overbrengen.” Het Ensemble speelt dit stuk op het scherpst van de snede, de bedoelingen van Corrado volledig waarmakend.

Maar ‘Bereshit’ van Pintscher spant de kroon in dit concert dat eigenlijk louter hoogtepunten bevat. Het woord ‘bereshit’ komt uit het Hebreeuws en betekent ‘een begin’.  Het is dan ook het eerste woord in de Thora. Of zoals wij het kennen “In den beginne schiep God de hemel en de aarde.” Voor Pintscher is ‘in den beginne’ ook het oergeluid: het absolute niets. Gevolgd door een openingsnood, een F, die door verschillende instrumenten wordt gespeeld, lang aangehouden. Bijzonder hier is het geluid van de contrafagot en contra alto klarinet. De zeer diepe, sonore basklanken  brengen de sfeer over van onderaardse spanning die op ieder moment als een onderaardse lavastroom naar buiten kan stromen. En zo doorloopt Pintscher de scheppingsdagen. Het maakt ‘Bereshit’ tot een uiterst spannend, aards en fysiek werk, waarbij hij de lava regelmatig doet stromen. Pas aan het eind van de schepping en dus van het stuk komen de hoge tonen aan bod, in een solopassage voor harp en door de inzet van fluiten en violen. Het stuk eindigt even verstild als het begon, alleen nu licht en transcendent, alsof de zon is doorgebroken.