Vorige week ging eindelijk, na maanden vertraging, de documentaire ‘Zappa’ van Alex Winter hier in Nederland in première. Een bijzondere film over Frank Zappa, waarvoor Winter onbeperkt toegang kreeg tot een schat aan materiaal, waaronder beelden van optredens, interviews, familietaferelen en animatiefilmpjes. De documentaire geeft dan ook niet alleen een boeiend beeld van deze icoon zijn muziek, maar ook van zijn vaak stormachtige privéleven. En als deze documentaire, waarin het verhaal volledig vertelt wordt middels archiefmateriaal en we Zappa zelf uitgebreid aan het woord horen, iets duidelijk maakt dan is het wel hoezeer alles bij deze man met elkaar samenhing. Zijn muziek, zijn kunstopvatting, zijn privéleven en zijn politieke standpunten
De documentaire begint met het concert in Praag, 1991, de laatste keer dat Zappa live te horen was bij een gelegenheid die hem meer dan beviel: de herdenking van de daar verkregen vrijheid twee jaar eerder. Want als er iemand was die gedurende zijn hele carrière politiek bewustzijn toonde dan was het wel Zappa. De beelden van dit concert worden gevolgd door die van zijn archief. Als dat allemaal nog uitgebracht moet worden…letterlijk duizenden tapes op meters planken! We zien het huwelijksfilmpje van zijn ouders en horen Zappa zelf, in 1970, vertellen dat hij als jochie geïnteresseerd was in scheikunde en dan met name explosies, mede op gang gebracht door de oefeningen met gasmaskers in het kader van de koude oorlog. De liefde voor muziek kwam in zijn tienerjaren en met name de ontdekking van Edgar Varèse zou diepe indruk maken. Dat je dit soort muziek kon maken, betekende een openbaring. Op Lancaster Highschool leert hij Don Van Vliet kennen, later beter bekend als Captain Beefheart en de blues. Vooral dat laatste zou zijn gitaarspel diepgaand beïnvloeden. Maar eerst zat hij nog achter de drums, in 1956 bijvoorbeeld bij The Blackouts. De gitaar volgt en al snel zijn eigen band: The Mothers of Invention, waarin al die verschillende muzikale werelden samen kwamen. Het is inmiddels 1965.
En Zappa’s muziek was uniek, zeker in het begin. Twee zaken waren daarbij volgens Bunk Gardner, lid van de band in die jaren, opmerkelijk: de toevoeging van blazers en het integreren van klassieke muziek. Zappa’s hoge standaard legde daarbij de nodige druk op de musici. Of zoals Ian Underwood het uitdrukt: “Each show was a composition”. Dat niet iedereen daar in die dagen mee wegliep hoeft niet te verbazen. Gail maakt mooi duidelijk dat we Zappa in eerste instantie als componist moeten zien, die iedere avond er alles aan deed om zo dicht mogelijk bij zijn oorspronkelijke, kunstzinnige idee te komen. intussen gaat het leven door, hij ontmoet Gail, zijn dochter Moon wordt geboren, het gezin gaat terug naar Los Angeles, in 1968 en Gail went aan zijn polygame levenswijze: “the main thing is, don’t have that conversations” merkt ze later, wijs geworden, op. Op zoek naar meer flexibiliteit formeert Zappa in 1970 een nieuwe band, The Mothers.
“My desire is simple. All I wanna do is get a good performance and a good recording of everything I’ve ever wrote, so I can hear it. And if everybody else wants to hear it than that’s great too. Sounds easy, but it’s really hard to do.” Of zoals Steve Vai het omschrijft “Frank Zappa was a slave to his inner ear”. En dus vroeg hij het uiterste van zijn musici, verlegde hij hun grenzen. Bij dit traject hoorde ook de stap naar een eigen platenmaatschappij. Nu heel gewoon, maar eind jaren ’70 was Zappa één van de eerste musici die deze stap maakte. ‘Sheik Yerbouti’ was in 1979 het eerste album op Zappa Records. Ook muzikaal blijft hij zich verder ontwikkelen en grenzen slechten. Zo ontstaat begin jaren ’80 ‘None of the Above’ op verzoek van het Kronos Quartet. Violist David Harrington gaat in de documentaire uitgebreid in op de invloed die deze musicus op hem heeft gehad. Intussen schrijft Zappa ook stukken voor orkest en huurt hij uiteindelijk het London Symphony Orchestra en Kent Nagano in om zijn muziek te spelen. Suboptimaal, maar gelukkig vindt hij begin jaren ’90 Ensemble Modern, een groep jonge musici die er echt voor open staar om zijn stukken te spelen, iets waar Zappa nooit van had durven dromen.
Intussen wordt Amerika steeds conservatiever en komt Zappa steeds vaker in aanvaring met de instituties, bijvoorbeeld in 1986 vanwege de stickers met waarschuwingen voor ouders. Dan stort het communisme in en blijkt Zappa in Oost Europa te staan voor het begrip vrijheid. Hij ontmoet Václav Havel en wordt onthaald als een ware held. Lang heeft hij van deze status, een opsteker bij alle tegenwerking in de VS niet kunnen genieten, eind ’91 wordt prostaatkanker gediagnosticeerd waar hij twee jaar later aan overlijdt. Een meer dan boeiend leven is ten einde, een leven waar deze film een prachtig portret van vormt. Gelukkig hebben we zijn muziek nog, onsterfelijk.
