Concertgebouw, Amsterdam (Zaterdagmatinee) – 16 december 2017

Het is een sprookje. De astronoom die de pro- en de epiloog verzorgt, meldt het ons voor alle zekerheid maar even. Het is een illusie, die hele opera van Nikolaj Rimski-Korsakov. Hooguit is ‘De gouden haan’ een verhaal ter lering en vermaak. Maar zoals dat vaker gaat met sprookjes, de waarheid zit er sterker in verweven dan menigeen wil geloven. Met deze productie speelt het Zaterdagmatinee dan ook meer in op de actualiteit dan we in eerste instantie wellicht denken. Een actualiteit die eerlijk gezegd niet geheel vrolijk stemt.

Rimski-Korsakov zelf zette het sprookje eveneens bewust in. Toen hij zijn laatste opera schreef, hij voltooide hem in 1907, was het in Rusland al niet toegestaan om je openlijk politiek uit te spreken. Wat dat betreft en daar is ons punt reeds, is er niet veel veranderd. Rimski-Korsakov had kritiek op Ruslands laatste tsaar, Nicolaas II, die tien jaar later op desastreuze wijze tijdens de eerste Russische revolutie, die van februari 1917 roemloos ten onder zou gaan. Rimski-Korsakov en hij stond daarin niet alleen, was de mening toegedaan dat deze tsaar alles deed behalve zijn land op adequate wijze regeren. Tsaar Dodon, die de componist baseerde op een sprookje van Alexander Poesjkin uit 1834, is dan ook de exemplarische heerser die volledig buiten de realiteit staat. Dodon is bevreesd voor een aantal buurlanden. Een terechte vrees waarbij hij voor het gemak even vergeet dat zijn regeringsperiode nogal wat haat heeft gezaaid aan zijn landsgrenzen. Nu is hij echter oud en heeft geen zin meer in een oorlog. Een astronoom levert hem de oplossing: een gouden haan zal hem op tijd waarschuwen! Perfect voor Dodon die nu rustig kan gaan slapen. Totdat de haan daadwerkelijk kraait: “Kukelekuu, past op, weest waakzaam!” Dodon stuurt zijn beide zonen met een leger naar het oosten – daar waar bij de Russen het gevaar altijd vandaan kwam. Enige tijd later klinkt de haan echter weer waarna Dodon besluit zelf maar te gaan. Ter plekke aangekomen blijken de twee zonen met elkaar in een strijd verwikkeld te zijn geraakt om de beeldschone koningin van Sjemacha te veroveren en mee naar huis te kunnen nemen. Beiden hebben het niet overleefd. Wat zijn zonen niet lukte, lukt Dodon wel. In de derde akte gooit de astronoom echter roet in het eten. Bij het aandragen van de haan, aan het begin van het verhaal heeft hij de tsaar laten beloven iedere wens van hem te vervullen. U voelt hem al aankomen, de astronoom eist deze koningin van Sjemacha als bruid, iets wat niet helemaal past bij de plannen van Dodon. Hij vermoordt de astronoom. De haan wreekt echter zijn meester, pikt Dodon in zijn kop die daarbij het loodje legt. De koningin verdwijnt als sneeuw voor de zon en het volk blijft verweesd achter roepend: “wat moeten we zonder de tsaar?”

Dodon is een echte tiran die de stomme voorstellen van zijn beide zonen aan het begin van de opera serieus in overweging neemt en de serieuze tegenwerpingen van zijn generaal afdoet als verraad en tegenstand. Dodon is het type heerser dat liever gelooft in zijn eigen fantasieën dan in de reële wereld van alledag. Hoe herkenbaar, maar ook hoe bedreigend. Want gold dit vroeger voor dictators die het volk naar hun hand konden zetten, tegenwoordig geldt dit ook voor democratisch gekozen presidenten. En het volk speelt, hier voortreffelijk ten gehore gebracht door het Groot Omroepkoor, de rol van klapvee. Te dom om zelf na te denken. Prachtig hoe ze hulde brengen met zinnen als: “Wij zijn jouw trouwe slaven” en “Zonder jou zouden we niet weten waarvoor we leefden.” Maar zodra hij zijn hielen ligt hoor je andere geluiden. Hij is dan een “tsaar in rang en kleding, maar een slaaf in hart en ziel.”

De tweede akte, waarin Dodon de koningin van Sjemacha ontmoet is dan ook de belangrijkste van de drie aktes. De koningin staat voor alles wat de tsaar mist. Zij bezielt de schoonheid, de liefde, de ontvankelijkheid en de kwetsbaarheid. Zaken waar deze tsaar niets mee kan. Hij kan geen liedjes zingen, niet dansen, geen plezier maken en weet niets van het eigenlijke leven. Deze koningin is hem dan ook de baas, ook al denkt hij van niet. De derde akte is het bewijs: hij sterft, zij verdwijnt. Rimski-Korsakov legt met deze opera dan ook genadeloos de vinger op de zere plek. De Trumps van deze wereld, het is louter gebakken lucht. Met de realiteit heeft hun leven niets te maken. Dat laat onverlet dat hun gedrag schade veroorzaakt, veel schade. Maar deze componist maakt ook duidelijk dat de schuld niet alleen daar ligt. Zonder een volk dat eveneens in de illusie wil geloven kan het niet. Rimski-Korsakov houdt met de gouden haan dan ook ons een spiegel voor. Hoe zit het met onze realiteitszin? Trump is wel gekozen, er is voor de Brexit gestemd en onze eigen regering is eveneens niet uit de lucht komen vallen.

Hulde dus voor deze productie en niet alleen vanwege de actualiteit. Rimski-Korsakov’s muziek is prachtig en past geweldig bij deze illusoire wereld die hij schept. Als geen ander kan hij een verhaal vertellen in klank, klank waarin de westerse klassieke traditie raakt aan die van een vermeend oosterse. Als geen ander put hij ook uit de nog jonge Russisch klassieke traditie, citeert hij naar hartenlust uit opera’s van collega’s en geeft hij een nieuwe draai aan typisch Russische thema’s als de alleswetende tsaar, broedermoord, het Russische nationale gevoel en de angst c.q. fascinatie voor het mysterieuze oosten. En het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van de Russische dirigent Vasily Petrenko vertolkt het met grootse souplesse en schwung. Moet je daar Rus voor zijn? Waarschijnlijk niet, maar in dit geval helpt het zeker. Het geldt eveneens voor de vocalisten die, op Barry Banks als de astroloog na, allemaal uit Oost Europa komen. Het Slavische gevoel zit ze duidelijk in het bloed en vooral Maxim Mikhalkov is groots als Dodon. Vooral in die tweede akte waarin hij zich naast de jonge koningin geen houding weet te geven. Overigens een prachtig gezongen rol van Venera Gimadieva, de ster van deze middag.

Zoals altijd is ook deze uitzending van het Zaterdagmatinee terug te luisteren via Radio4.