Muziekgebouw aan ’t IJ, Amsterdam (Holland Festival) – 9 juni 2017
Pianiste Margaret Leng Tan heeft een inmiddels iconische status als uitvoerder van hedendaagse pianomuziek waarbij de componist de grenzen van het instrument oprekt, mede dankzij haar intensieve relatie met John Cage en zijn werk voor geprepareerde piano. Ze ontmoette hem in 1981 en werkte met hem samen tot zijn dood in 1992. De relatie met George Crumb dateert van latere datum maar ook zijn werk heeft Leng Tan inmiddels zo eigen gemaakt dat hij zijn nieuwe cyclus voor piano ‘Metamorphoses, Book 1’ aan haar opdroeg. Het stuk dat op 7 mei jongstleden zijn wereldpremière beleefde in Washington D.C. beleeft hier, tijdens het Holland Festival zijn Europese première.
Een gebeurtenis van de eerste orde. George Crumb, componist in focus op deze 70ste editie van het festival, is zonder meer één van de belangrijkste levende componisten. En ook al is hij inmiddels 87 hij blijft gestaag doorwerken aan zijn oeuvre, getuige het feit dat hij inmiddels aan ‘Metamorphosis, Book II’ werkt. Een nieuwe cyclus voor piano, zo vertelt Leng Tan een dag later tijdens het aan Crumb gewijde symposium, kwam voor haar als een volslagen verrassing. Die andere grote cyclus, ‘Makrokosmos, Book 1 & 2’ stamt uit de jaren ’70 en sindsdien heeft Crumb weliswaar het nodige gecomponeerd maar geen stuk van die omvang voor piano solo.
Leng Tan begint haar recital met ‘The Perilous Night’ van John Cage, die andere grootmeester van de piano. De twee componisten kenden elkaar vaag maar hebben nooit samengewerkt. Hun muziek verschilt dan ook absoluut van elkaar. En dit stuk maakt goed duidelijk hoe veel. Arnold Schönberg, waar Cage les van heeft gehad zei ooit dat het niets zou worden met dat componeren van Cage omdat hij er niet aan wilde dat harmonie een onmisbaar bestanddeel moet zijn van een compositie. Cage had echter heel andere uitgangspunten. Hij zag zichzelf meer als een vormgever van geluid dan als een verhalenverteller. Zijn composities en dat geldt zeker ook voor ‘The Perilous Night’ moeten het dan ook vooral hebben van ritme en klankkleur en percussie is daarbij leidend. Want het stuk mag dan geschreven zijn voor piano, middels alle preparaties lijkt de klank meer op een oosters slagwerkensemble dan op een piano. Door het ontbreken van harmonie heeft het stuk en dat geldt eigenlijk voor het gehele oeuvre iets statisch. Cage schreef het weliswaar in een tijd die niet gemakkelijk was voor hem, half jaren ’40 scheidde hij van zijn vrouw om verder te gaan in zijn relatie met danser en choreograaf Merce Cunningham, maar raken doet het je als luisteraar niet. Het is een prachtig stuk, daar niet van maar Cage doet totaal geen moeite om je als luister iets mee te geven, je te beroeren of anderszins bij zijn denkwereld te betrekken. Wat hij genereert zijn klanken. De rest moet je zelf doen.
‘The Perilous Night’ speelt een rol in ‘Metamorphosis, Book I’ en wel door Leng Tan. Als uitgangspunt voor de cyclus koos Crumb schilderijen waar hij door geïnspireerd is, met als voorbeeld het beroemde ‘Schilderijen voor een tentoonstelling’ van Modest Moessorgski. Eveneens een cyclus voor piano, al is de orkestbewerking door Maurice Ravel inmiddels bekender dan het origineel. Voor één van die schilderijen droeg Leng Tan het schilderij ‘The Perilous Night’ aan dat Jasper Johns 1990 maakte geïnspireerd door Cage’ stuk. Wellicht opvallend, maar Crumb kende het stuk van Cage niet, zo vertelt Leng Tan. Pas toen Crumb zijn ‘The Perilous Night’ af had speelde Leng Tang hem haar uitvoering van de versie van Cage. Crumb’s stuk is zonder meer één van de hoogtepunten van de cyclus. Bezwangerd van onheil en behoorlijk zwaar op de hand met een sterk dramatische ondertoon geeft Crumb zijn visie weer. En waar Cage aan de oppervlakte blijft, gaat Crumb vol de diepte in. Dat geldt overigens voor vrijwel de gehele cyclus. Wellicht is het de leeftijd maar de dood speelt een onmiskenbare rol in deze cyclus. Het zit in ‘Wheatfield with Crows’, gebaseerd op het schilderij van Vincent van Gogh, in ‘Contes Barbarbares’, naar het schilderij van Paul Gaugain en natuurlijk in ‘The Blue Rider’, naar ‘Der Blaue Reiter’ van Vasili Kandinski.
Crumb, zo leert ons ook het symposium, is een componist met een volstrekt unieke stijl die hij reeds zijn hele carrière hanteert. Een stijl waarbij Crumb zichzelf ziet als aanwezig binnen een traditie. Citaten uit het werk van Mozart, Schubert, Beethoven en Mahler zijn dan ook terug te vinden in zijn werk. Maar evengoed betoont Crumb zich schatplichtig aan de volksmuziek uit West Virginia waar hij werd geboren en aan de natuur waar hij mee opgroeide. Zo duiken regelmatig vogelgeluiden op in zijn muziek en werkt hij met voor de klassieke muziek ongewone instrumenten als een mandoline, een zingende zaag en een grote diversiteit aan percussie.
Maar het meest bijzondere op deze zaterdagmiddag is de inside view die Leng Tan ons biedt in het creatieproces van deze nieuwe cyclus. De beelden en verhalen geven ons een prachtig beeld van de samenwerking tussen componist en uitvoerend kunstenaar. Achttien maanden werkten de twee samen aan deze cyclus voor piano en het is boeiend om te zien en horen hoe de kruisbestuiving in de praktijk werkte. Crumb schreef een stuk, Leng Tan studeerde het thuis in en speelde het stuk aan Crumb voor tijdens één van haar bezoeken, waarbij ze dan meestal met aanvullingen en suggesties kwam. En het is opvallend hoe open Crumb hierop reageerde en hoe zeer hij op deze aanpassingen gesteld raakte. Dat is opvallend want Crumb levert normaal gesproken zijn composities kant en klaar af bij de uitvoerder(s). Maar wat deze twee kunstenaars delen is dan ook meer dan bijzonder. Wij luisteraars en liefhebbers kunnen er alleen maar blij mee zijn.
Er zal meer werk van George Crumb tijdens deze editie van het Holland Festival klinken. Op 23 juni klinkt onder andere het beroemde strijkkwartet ‘Black Angels’ in een uitvoering van het Ragazze Quartet. En op 24 juni klinkt tijdens de Holland Festival Proms ‘A Haunted Landscape’.
