Concertgebouw, Amsterdam (Zaterdagmatinee) – 10 december 2016

Het is en blijft natuurlijk een prachtig verhaal, het Kerstverhaal. Met alle wonderen die erbij horen, of je er nu wel of niet in geloofd. Het is dan ook al Eeuwenlang een belangrijke inspiratiebron voor kunstenaars, zoals voor de componist John Adams die precies dat verhaal nam als basis voor zijn uit 2000 stammende opera ‘El Niño’. En dat tijdens het zaterdagmatinee van 10 december op schitterende wijze wordt hernomen. Feestelijk, want dit concert markeert het vijfenvijftig jarig bestaan van het matinee op zaterdag, toen nog de vrije zaterdag. Want ja, wat we nu normaal vinden was ooit bijzonder.

Het allereerste concert werd gebracht door het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor onder leiding van Jean Fournet met werk van Wagenaar, De Falla en Ravel. Nu vijfenvijftig jaar later staan wederom het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor op het podium, gelukkig bestaan de beide ensembles nog steeds en nu onder leiding van Markus Stenz. Samen met zes vocalisten en het Nationaal Kinderkoor in het slotstuk verzorgen zij een weergaloze uitvoering van deze prachtige opera van Adams.

De basis voor deze opera bestaat uit het kerstverhaal. Het begint met de annunciatie en het eindigt met de tocht naar Egypte. We vinden verder natuurlijk de geboorte, het bezoek van de drie wijzen en de slachtpartij in Bethlehem door koning Herodes. U allen welbekend. Wat ‘El Niño’ zo bijzonder maakt is dat Adams de teksten voor zijn opera niet alleen uit de vier evangeliën haalt waar die geschiedenis staat opgetekend. En door die actie wordt ineens duidelijk hoe eendimensionaal het verhaal in de bijbel eigenlijk wordt verteld. Het draait daar om Christus en louter om Christus. Alle andere figuren zijn bijfiguren. Samen met regisseur Peter Sellars, met wie Adams in 1985 reeds ‘Nixon in China’ had gemaakt, koos hij een corpus teksten dat het verhaal de benodigde diepte verleent, waarbij er opvallend veel gebruik gemaakt wordt van Spaanse teksten.

Neem Maria. Uit de bijbel kun je op geen enkele manier opmaken hoe het voor haar was om bezocht te worden door de engel. Hoe het voor haar was om zwanger te zijn van Jezus en hem geboren te laten worden. Rosario Castellanos‘ gedicht ‘La Anunciacíon’ doet dat wel.
“Un cántaro vacío semejaba nostálgico de vinos generosos”
Of in het Engels “I was like an empty jug nostalgic for generous wines”. En:
“Por humilde me eexaltas. Tu mirada,
benévola, transforma
mis llagas en ardientes esplendores.”
You praise my humility. Your gaze,
benevolent, transforms
my wounds to fiery splendor.”
De passage voor mezzosopraan wordt hier bijzonder indringend gezongen door Jennifer Johnson Cano en ondersteund door een vrij heftige orkestpassage, uitmondend in een climax waarin het koor een regel uit het evangelie van Lukas zingt: “For God nothing shall be impossible”.

Verderop in de opera gebruikt Adams nog een tekst van Castellanos die handelt over de zwaarte van de zwangerschap, ‘Se hable de Gabriel’ met onder andere deze prachtige frase:
“Como todos los huéspedes mi hijo me estorbaba
ocupando un lugar que era mi lugar,
existiendo a deshora,
haciéndome partir en dos cada bocado.”
En in het Engels:
“Like all guests my son got in the way,
taking up space that was my space,
existing at all the wrong times,
making me divide each bite in two.”

Adams geeft hier deze bijzondere vrouw, eigenlijk de hoofdfiguur in het verhaal, letterlijk een stem. En wie kan er beter oordelen over wat een zwangerschap inhoudt dan een vrouw die het zelf heeft ervaren? De vraag stellen is het antwoord geven.

Iets soortgelijks doet Adams met de moord op de pasgeborenen van Bethlehem op bevel van koning Herodes. Het staat in Mattheüs als volgt (volgens de statenvertaling):
“Koning Herodes had van de drie wijzen gehoord dat er een nieuwe koning der Joden was geboren. Zij zouden hem vertellen waar hij deze concurrent kon vinden. Toen de drie na hun bezoek aan het kindje Jezus echter niet naar de koning terugkeerden, wist Herodes dat hij bedrogen was. Hij droeg daarop zijn mannen op alle kinderen onder de twee in Bethlehem te doden. Dan zou die nieuwkomer ook wel omkomen, dacht hij.”
Dat is alles. Hoe het was voor de ouders van die kinderen, geen idee. Castellanos brengt echter ook hier weer een oplossing met het  ‘Memorial de Tlatelolco’. Tlatelolco was het toneel van zowel een bloedbad onder de Azteken door de Spanjaarden in 1521 als onder vreedzame demonstranten door het Mexicaanse leger in 1968:

“¿Los que huyen sin zapatos?
¿Los que van a caer al pozo de una cárcel?
¿Los que se pudren en el hospital?
¿Los que se quedan mudos, para siempre, de espanto?
¿Quién? ¿Quiénes? Nadie. Al día siguiente, nadie.”
En in het Engels:
“And in the light, brief and livid, who?
Who is he who kills”
Who are they that are in agony? Who are dying?
Who are they that flee without shoes?
Those who will be thrown into prison?
Those who will rot in the hospital?
Who are those who will forever remain mute out of fear?
Who? Who? No one. On the following day, no one”.
Nee, de slachtoffers krijgen we niet te horen. De macht drukt ze weg, de vergetelheid in. Zoals de dichteres het treffend stelt, “geweld vraagt om duisternis.” Maar Adams geeft ze hier een stem. De slachtoffers van de moord in Bethlehem, de slachtoffers van geweld. Want met het kiezen van dit gedicht maakt Adams de moord in Bethlehem tot een metafoor voor het eeuwige geweld tegen de zwakkeren. Het vormt een huiveringwekkende scène in het tweede deel van deze opera. De diepe dramatiek verklankt Adams hier fenomenaal en wordt op deze zaterdagmiddag al even fenomenaal vorm gegeven. In dit memorandum, in de tekst uit het Bijbelboek Jesaja en in de tekst van de mystica Sor Juana Inés de la Cruz waarin zij een pleidooi doet voor hulp aan het onschuldige kind.

Adams heeft met El Niño een meesterwerk gecreëerd. Hij is erin geslaagd om het kerstverhaal te verrijken en inhoud te geven. Het is er allemaal niet vrolijker op geworden, maar wel realistischer, echter, maar bovenal menselijker. Het is wat we nodig hebben, nog steeds.

Het concert is hier te beluisteren.