Muziekgebouw, Eindhoven – 17 maart 2016

Het menselijk lijden is reeds eeuwenlang een belangrijk thema in de kunst. Dat is natuurlijk niet vreemd, pijn en lijden confronteren ons immers met datgene wat wij niet willen, met de eindigheid van onze aanwezigheid hier en belemmeren ons in het najagen van onze dromen. Dat we daar kwaad, opstandig, gefrustreerd van worden is op zich niet verwonderlijk. Tegelijkertijd is er een andere wijze van kijken mogelijk op lijden.

Die kijk vinden we terug in alle spirituele tradities, zowel in de dominante stromingen als ons Christendom, het Jodendom, de Islam en het Boeddhisme, als in de minder dominante stromingen, zoals van de Navaho indianen die pijn zien als en leraar, als een boodschapper die ons iets duidelijk wil maken.

Toneel- en Operaregisseur Peter Sellars, die in deze editie van ‘Scherpdenkers’, een programma van Muziekgebouw Eindhoven, op ‘Via Crucis’ reflecteert geeft dan ook aan: “Suffering is a path with meaning”. De centrale vraag bij lijden, zo stelt hij is, hoe wij ons gedragen als dingen stelselmatig anders lopen dan we willen, als het ernstig tegen zit in ons leven. Worden we dan kwaad, opstandig of kunnen we erop reflecteren, de tegenslag tegemoet tredend met geduld en acceptatie.

In onze spirituele traditie wordt het lijden van de mens vaak zichtbaar gemaakt aan de hand van het lijden van Christus. Vooral de korte periode tussen zijn gevangenneming en kruisiging. De wijze waarop Christus hiermee om ging, dient dan als voorbeeld voor ons. Voor Franz Liszt, een diepgelovig katholiek gold dit in ieder geval. Hij schreef de diverse versies van ‘Via Crucis’ nadat hij in 1878, bijna aan het eind van zijn leven, te horen kreeg dat zijn dierbare vriend baron Antal Augusz was overleden. Het bericht stortte Liszt, die zelf lichamelijk op was, in een diepe depressie. Maar het zette hem tevens aan tot het componeren van ‘Via Crucis’. En één van de versies die Liszt schreef en tegelijkertijd de meest intieme en beklemmende, is die voor piano solo. Over het thema van de kruisweg zei Liszt zelf: “De toewijding aan de kruisweg is onder katholieken wijdverspreid. In veel kerken zie je afbeeldingen van de veertien Staties op de Kruisweg die de gelovigen op Goede Vrijdag één voor één afgaan met de celebrerende priester, Ik heb deelgenomen aan deze ceremonie, onder andere in het Colosseum in Rome, dat gedrenkt is in het bloed van de heilige martelaren. In de nu volgende bladzijden muziek heb ik op bescheiden wijze getracht mijn gevoelens van devotie uit te drukken. O crux, avem spoec unica: Heil o Kruis, onze enige hoop!” (vertaling: Stephen Westra).

Wat dit stuk van Liszt zo bijzonder maakt is dat de pijn, de vertwijfeling en het afzien er onmiskenbaar in doorklinken. Je hoort aan alles dat Liszt wist waar hij over sprak, zelf ook het één en ander had doorgemaakt. En Liszt verklankt dit alles, zeker voor zijn tijd, op ongehoorde wijze. Ontdaan van iedere vorm van opsmuk, iedere vorm van theater, ontvouwt Liszt hier de naakte, onwelkome werkelijkheid. In iedere noot horen we Christus zijn weg gaan. En ondanks dat Liszt ook hier als componist nog trouw blijft aan de tonaliteit, rekt hij de grenzen maximaal op. Reinbert de Leeuw, die in deze aflevering van ‘Scherpdenkers’ tekent voor de uitvoering, zegt het volgende hierover in een interview met Thea Derks (in het boekje van de CD): “Nooit eerder is Liszt zó ver gegaan in het verleggen van de grenzen van de tonaliteit…In ‘Via Crucis’ is hij het stadium van het experiment, het uitproberen echt voorbij. Liszt weet precies wat hij doet. Het stuk heeft een indringendheid, een urgentie die alles overstijgt wat hij eerder heeft gecomponeerd.” Het stuk viel dan ook niet in vruchtbare aarde. Zelfs Wagner, die zelf de grenzen had verlegd, sprak van “kiemende waanzin”, omdat zoals De Leeuw het uitdrukt “hij begreep dat dit het einde inluidde van een muzikaal tijdperk” en “het was een onafwendbaar proces dat de tonaliteit ooit zou worden verlaten.”

Bij beluistering, ook van de CD, valt op hoe fascinerend en hoe beeldend Liszt die kruisweg verklankt en zeker ook hoe weloverwogen en doorleefd De Leeuw dit stuk speelt. De repeterende noten in ‘Station II: Jesus trägt sein Kreuz’, je voelt hier hoe Christus met dat zware kruis loopt te slepen. En dan ‘Station III: Jesus fällt zum ersten Mal’, waar Sellars zo mooi over opmerkt dat het vallen ons tot mens maakt, niet het staan, omdat we dan de ander nodig hebben om ons te helpen. Met harde aanslagen verklankt Liszt hier de pijn en het lijden, maar ook die hulp klinkt door, in de zachte aanslagen en de stiltes die hij zo zorgvuldig laat vallen. En dan de ingehouden tragiek die we terughoren in ‘Station VI: Sancta Veronica “O Haupt voll Blutt und Wunden’. Waarna Christus voor de tweede en de derde keer valt en ook nu verklankt Liszt de vertwijfeling op indrukwekkende wijze met veel compassie. En natuurlijk is het moment waarop hij aan het kruis wordt genageld heftig. We horen de hamer de nagels raken die zich in het vlees boren, huiveringwekkend. En dan volgt in ‘Station XII: Jesus stirbt am Kreuze “Eli, Eli, lamma Sabacthani” het moment waarop hij sterft. Het is het langste deel in de cyclus. Met een minimaal aantal noten, die hij weloverwogen doseert en voorziet van veel momenten van stiltes, laat Liszt ons de impact van het gebeuren voelen. Dan volgen kruisafname en graflegging. De muziek in het laatste deel vermengt vertwijfeling en teleurstelling met hoop en positieve vooruitzichten.

Beluister hier een uitvoering van ‘Via Crucis’ die Reinbert de Leeuw gaf in Vrije Geluiden: